ارگ کریم خان شیراز یکی از جاذبه‌هایی است که در شهر بهارنارنج‌ها انتظارتان را می‌کشد. همین که به نزدیکی این بنا می‌رسید، توجه‌تان به دیوار و برج‌های ارگ کریم خانی جلب می‌شود و با قدم گذاشتن به داخل ارگ کریم خان، فضایی متفاوت از دیگر ارگ‌ها پیش‌روی‌تان قرار می‌گیرد. با ما همراه باشید تا یکی دیگر از آثار تاریخی ایران را بشناسید.

چرا ارگ کریم خان؟

یادگاری ارزشمند از دوران زندیه محسوب می‌شود.
یکی از آثار تاریخی مهم شیراز است.
شب‌های دل‌پذیری را می‌توانید در کنار این ارگ سپری کنید و از دیدن شکوه آن لذت ببرید.
جاذبه‌های تاریخی دیگری در اطراف این مجموعه قرار دارد.
آشنایی با ارگ کریم خان | یادگار دوران زند

در مرکز شهر شیراز و شمال‌شرق میدان شهدا، بنایی عظیم توجه را به خود جلب می‌کند که یادگاری ارزشمند از دوران زندیه به شمار می‌رود. نامش ارگ کریم خان است و با دیوار و برج و بارو از دیگر قسمت‌های شهر متمایز می‌شود. ارگ گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور است که نمونه‌های متنوعی از آن در معماری قدیم به چشم می‌خورد.

این واژه در لغت‌نامه دهخدا به قلعه کوچکی گفته می‌شود که در میان قلعه‌ای بزرگ ساخته شده باشد. بسیاری بر این عقیده‌اند که ارگ کریم خان نشانه‌ای از ارگ‌های دیگر همچون بم ندارد. گفته می‌شود کریم خان زند تحت‌تاثیر معماری صفویه میدان بزرگی را در شهر شیراز ساخت و ضلع غربی این میدان را به کاخ اندرونی خود و جایی برای اسکان خانواده سلطنتی اختصاص داد که به اشتباه آن را ارگ نامیدند.

این ارگ زمانی محل زندگی کریم خان زند بود و به همین سبب با نام کریم خانی مشهور شد. ارگ کریم خان سرد و گرم روزگار را چشید و پابرجا ایستاد تا امروز به یکی از مهم‌ترین دیدنی‌های شیراز و برجسته‌ترین یادگاری سلسله زندیه بدل شود و گردشگران را به سوی خود بکشاند.

ثبت ملی: این بنا در ۱۴ خرداد ۱۳۵۱ با شماره ۹۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

معماری ارگ کریم خان

مساحت ارگ برابر 4000 متر مربع است و در مرکز محوطه‌ای به مساحت 12800 متر مربع قرار دارد. در ساخت مجموعه ارگ کریم خان از دو معماری مسکونی و نظامی استفاده شده است. در بیرون بنا این معماری نظامی است که جلوه‌گری می‌کند. 4 برج با ارتفاع 14 متر و دیوارهای مرتفع 12 متری که ضخامت‌شان در پایه ۳ متر و در بالا 2.8 متر است، حکایت از کاربری دفاعی بنا دارند.

خندقی که در آن زمان دورتادور بنا وجود داشته نیز نشان‌دهنده امنیت بالا و اهمیت ویژگی دفاعی بنا است. نکته جالبی که در مورد برج‌ها وجود دارد این است که یکی از آن‌ها مانند برج پیزا کج شده بود. این مساله در آن زمان به جاذبه‌ای برای این سازه تبدیل شد اما روند توقف کج‌شدگی این برج باید به لحاظ فنی و مهندسی مورد بررسی بیشتری قرار گیرد.

در بخش درونی ارگ اما با فضای متفاوتی مواجه می شویم؛ فضایی با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آب‌نماها و باغچه‌ها که همگی از ظرافت خاصی برخوردارند. در هر یک از اضلاع شمال، جنوب و غرب بنا یک ایوان دیده می‌شود که شش اتاق مسکونی در دو طرف آن قرار دارد. ضلع شرقی سازه نیز به حمام خصوصی و برخی امکانات خدماتی اختصاص یافته است. همگی اینها ویژگی مسکونی ارگ را نشان می‌دهند.

بیشترین مصالح به‌کاررفته در بنا آجر و سنگ است. سنگ مرمرهای بنا را از تبریز به اینجا آورده‌اند و سنگ آهک‌هایی نیز در ساختار بنا دیده می‌شود که معروف به گندمک‌اند. بر روی سنگ‌ها علامت‌هایی به چشم می‌خورد که منحصر به سنگ‌تراشِ سازنده آن قطعه بوده و به منزله مهر سنگ‌تراش هستند.

محوطه و نمای بیرونی

دیوار‌های آجری کنگره‌دار با ارتفاع 12 متر قسمت بیرونی ارگ را تشکیل می‌دهند که بسیار ضخیم و نفوذناپذیرند و بیشترین ضخامت دیوارها در این بنا متعلق به دیوارهای بیرونی ارگ است. در لبه‌های دیوار جان پناه‌های متعددی به چشم می‌خورند که فضای بسیار مناسبی جهت دیده‌بانی و تیراندازی به هنگام جنگ بوده‌اند. در این دیوارها در قسمت بالا ناودان‌هایی سنگی جهت باران تعبیه شده است و نیز مزغله‌هایی (شکاف) جهت تیراندازی دیده می‌شود.

در هر گوشه از این دیوارها یک برج 14 متری از لاشه سنگ و شفته آهک ساخته شده است که عمق پی هر یک از آن‌ها به 6 متر می‌رسد. این برج‌ها سه طبقه مجزا دارند و راه پله‌هایی به صورت دَوَرانی دسترسی به طبقات مختلف آن‌ها را ممکن می‌کنند. در طبقات این برج‌ها دو اتاق وجود دارد؛ یکی جهت استراحت نگهبانان و دیگری برای نگهداری اسلحه. این برج‌ها دری به پشت دیوارها دارند و دسترسی به آن‌ها از درون ارگ ممکن است.

طرح این برج‌های دایره‌ای شکل در چهارگوشه بنا، به وفور در پلان کاروانسراهای دوره صفوی به چشم می‌خورد. در هنگام ساخت برج شمال‌غربی معماران به این نتیجه رسیدند که خاک این قسمت برای ایجاد برج بزرگ ارگ مناسب نیست و ممکن است در آینده سازه نشست کند. به همین علت محل ساخت بنا را چند متر به سمت غرب کشیدند و شکل کلی این بنا به‌صورت یک ذوزنقه‌ ناقص درآمد.

در نمای بیرونی ورودی ارگ یک تابلوی کاشیکاری متعلق به دوره قاجار دیده می‌شود که صحنه نبرد رستم با دیو سفید را به تصویر کشیده است. در ضلع شرقی بالای در ورودی در قسمت داخلی بنا نیز کاشی‌کاری‌هایی وجود داشته که امروزه کاملا از بین رفته است.

به‌طور کلی در ظاهر بنا و حتی در محوطه داخلی تزیین زیادی دیده نمی‌شود و تنها تزیینات موجود، در نمای داخلی اتاق‌ها هستند. تنها تزیینات بیرونی، نقوشی در طرح‌های نیمه خوشه انگوری و رفت‌وبرگشت مثلث، لوزی، زیگزاگ و ترنج‌اند که با آجر ایجاد شده‌اند.

در دورتادور لبه بام، چندین شیرسر دیده می‌شود. شیرسر نوعی سایبان از جنس چوب است که تزیینات ظریف و زیبایی دارد و علاوه بر دادن جلوه متفاوت به ساختمان کاربردهایی همچون جلوگیری از تابش نور آزار دهنده آفتاب و ایجاد سایه نیز داشته است. این عنصر سر پناهی برای مواقع بارش باران و برف نیز بوده و از نمای ساختمان در برابر نزولات آسمانی نیز محافظت می‌کرده است.

شیرسرها در ارگ کریم خان از تابش مستقیم خورشید در ظهر تابستان به داخل اتاق‌ها جلوگیری می‌کردند و در هنگام بارندگی محافظ خوبی برای پنجره‌های بزرگ گره چینی بودند.

اتاق ها

قسمت‌های مسکونی ارگ در ضلع‌های شمالی، غربی و جنوبی آن قرار دارند. در هر کدام از این بخش‌ها ایوانی با دو ستون سنگی دیده می‌شود که شش اتاق در دو طرف خود دارند. جالب است بدانید در زمان قاجار ستون‌های سنگی ایوان‌ها را با یکدیگر جابه‌جا کردند.

در داخل اتاق‌ها این عناصر معماری دیده می‌شوند:

دوال و تاقچه پایین و بالای آن: دوال عنصری است که بعد از کلاف‌بندیِ پای طاق‌ها و بر روی پنجره‌ها، جرزها و بالای تاقچه‌ها می‌سازند. این عنصر با گچ و به‌شکلی ساده که برجسته‌تر از دیوار است ساخته می‌شود. داخل طاقچه‌های بالای دوال مزین به نقوش تذهیبی و از سه بخش تشکیل شده است: یک نقش بزرگ‌تر در وسط و نقش شاپرک در بالا و پایین آن. بالای تاقچه‌های پایین نیز کتیبه‌هایی دیده می‌شوند که چهره خاصی به بنا بخشیده‌اند.

سردر: به مدخل اصلی ورودی اطلاق می‌شود.

ازاره‌ها: قسمتی از پایین دیوار که آن را با سنگ و کاشی می‌پوشانند.

ارسی: پنجره مشبکی که به‌صورت بالارو باز می‌شود و تزیینات شیشه رنگی نیز در آن استفاده می‌کنند.

پستو: اتاق کوچکی که در پشت اتاق دیگری می‌سازند تا اشیا و لوازم خانه را در آن نگهداری کنند.

مقرنس: یکی از عناصر تزیینی معماری و پرکاربرد در زیباسازی بناهای ایرانی همچون مساجد و آرامگاه‌هاست. مقرنس‌ها طبقاتی روی هم ساخته شده‌اند که برای آرایش بناها یا برای تبدیل از یک شکل هندسی به شکل هندسی دیگر به کار می‌روند. نقوش مقرنس سقف‌ها در هر یک از اتاق‌های ارگ کریم خان کاملا منحصربه‌فرد است. تنها در دو اتاق در ضلع شمالی و جنوبی سقف‌ها مقرنس کامل دارند و دو برابر طاق‌های معمول در ارگ بر روی آن‌ها کار شده است.

قطاربندی: مقرنسی است كه در یک خط مستقیم كار شده باشد مانند مقرنس بین طاق و ديوار‌های یک اتاق.

اتاق‌های ارگ کریم خان از داخل به هم مرتبط‌اند و بدون بیرون آمدن از فضای داخلی می‌توان در آن‌ها رفت‌وآمد داشت. ورودی اتاق‌ها دقیقا روبروی هم قرار دارند و تنها یک فضای راهرو مانند بین دو اتاق دیده می‌شود. اتاق‌های کوچک، بالای راهروها قرار گرفته‌اند. چهار اتاق در هر ضلع مزین به مقرنس و تزییناتی مشابه‌اند؛ اما در نقاشی آن‌ها از مواد و مصالح با کیفیت پایین استفاده شده است.

در قسمت پشتی اتاق‌های کوچک، پستویی وجود دارد. در هر ضلع در دو طرف شاه‌نشین راهروهای کوچکی نیز تعبیه شده است که راه ارتباطی با محوطه محسوب می‌شوند و هیچ ارتباطی با اتاق‌های اصلی ندارند. در راهروها اتاق‌های کوچکی نیز ساخته‌اند که توسط پلکانی به راهروی پایین متصل می‌شوند و بیشتر جهت استراحت غلامان مورد استفاده قرار می‌گرفتند.

شاه نشین

شاه‌ نشین قسمتی آفتاب‌گیر از خانه است که بزرگ‌تر و دارای سقفی مرتفع‌تر از سایر اتاق‌ها بوده و به آن سه دری یا پنج دری نیز می‌گویند. در اضلاع شمالی، غربی و جنوبی ارگ کریم خان شاه‌نشین‌هایی وجود دارد که با عنوان تالار بلندپایه یا بهشت پیرایه نیز خوانده می‌شود.

شاه‌ نشین شمالی مناسب زمستان است و به‌هنگام برودت هوا مورد استفاده قرار می‌گرفته است. دو ستون جلوی این شاه‌نشین از سنگ یکپارچه معروف به گندمک ساخته شده‌اند و بر روی آن‌ها تزیینات گل شاه عباسی دیده می‌شود. در این شاه‌نشین یک نیم‌کاسه مقرنس وجود دارد که رو به حیاط است و زیر آن بخاری قرار دارد. قسمت دوال زیر سقف نیز با مقرنس تزیین شده و سقف کاذب چوبی داشته است. اتاق‌های شمالی کاملا قرینه قسمت جنوبی‌اند.

شاه‌ نشین اصلی، شاه‌نشین ضلع غربی است که که کاربردی تابستانه دارد و روبروی حوض بزرگ واقع شده است. این شاه‌نشین ستون‌های چوبی با تزیینات مارپیچ دارد. چوب این ستون‌ها یک تکه و از درخت سرو است و در قسمت بالای آن تزیینات مقرنس خودنمایی می‌کند.

شاه‌ نشین جنوبی در تمام ایام سال مورد استفاده قرار می‌گرفته و فضایی چهارفصل بوده است.

حوض های آب و سیستم آبرسانی

آب ارگ کریم خان از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تامین می‌شده است؛ این آب بهترین آب شیراز از لحاظ املاح معدنی بوده و امروزه با خراب شدن این قنات سیستم آب‌رسانی ارگ نیز از میان رفته است.

در جلوی هر ایوان، حوض چهارگوشی وجود دارد. حوض‌های مجموعه ارگ کریم خان از سنگ‌های یکپارچه‌اند و فواره‌هایی در آن‌ها دیده می‌شود. جنس سنگ این حوض‌ها از نوع آهکی است که به اتابک شهرت دارد. این نوع حوض‌ها در برابر آب و فرسایش آن مقاومت بسیار خوبی از خود نشان می‌دهند.

آبراهه‌ای در امتداد حوض‌های شمالی و جنوبی مجموعه وجود دارد که در انتها به یک گودال مکعب شکل سنگی می‌رسد.

حمام ارگ

حمام ارگ را می‌توان جزو اولین حمام‌های اختصاصی با این سبک در ایران به شمار آورد. این حمام دست‌نخورده‌ترین بخش ارگ بوده و برای استحمام خانواه سلطنتی کاربرد داشته است. این حمام مانند بسیاری از حمام‌های قدیمی سربینه (رختکن) دارد که در آن چهار سکو جهت نشستن و تعویض لباس دیده می‌شود. در زیر سکوهای سربینه می‌توان محل گذاشتن کفش و بسته لباس را نیز مشاهده کرد.

در وسط سربینه حوض هشت‌گوشی خودنمایی می‌کند و در گوشه‌ای از این قسمت محلی برای گرم کردن فضا توسط آتش و درست کردن چای و قلیان تعبیه شده است.

سربینه تنها محل تعویض لباس نبوده و کارهای دیگری نیز در آن صورت می‌گرفته است که برخی از آن‌ها عبارت‌آند از: حجامت، خالکوبی، مشت‌ومال، صحبت کردن، صرف چای و قلیان کشیدن و غیره.

یک راهرو سربینه را به گرم‌خانه متصل می‌کند که شامل 3 قسمت است: فضای گرم‌خانه، خزینه و نورخانه

خزینه نیز دارای چند قسمت است که عبارت‌آند از: دیگ مسی نصب شده در وسط که در زیر آن آتش روشن می‌کرده‌اند و دو حوض طرفین با آب ولرم.

کانال‌هایی جهت جریان هوای گرم در گرم‌خانه وجود دارد که به زیر دیگ خزانه متصل‌اند.